L mirandés apersentado cumo eisemplo ne l Japan

PUB.

Ter, 04/04/2006 - 15:10


«You gusto de chamar a esta forma de eidentidade cumo “alternatiba mirandesa” ou “oupçon mirandesa” i cuido que esse ye un de ls melhores modelos pa l mundo na question de la atual crise de eidentidade, quedando eidentidades plurales, cuncretas ... i, por isso, saludables.», diç Satoshi Terao an anterbista al Jornal Nordeste, pa la fuolha Miranda, Tierra, Giente i Lhéngua.

Satoshi Terao, naciu an Kobe, ne l Japan. Na Ounibersidade dessa cidade acaba de apersentar ua tese de mestrado subre la lhéngua i la cultura mirandesas. Fui essa la rezon que mos lhebou a fazer-le esta anterbista.
Terao ye ua pessona apeixonada pula lhéngua i la cultura mirandesas. Solo assi se puode splicar que, de tan loinge, chegue a benir acá para passar pouco mais dua fin de sumana. Ye assi zde 1994, altura an que bieno a trabalhar para Lisboua na Mitsubishi. Cun sue sacola a las cuostas, iba aparecendo pulas tierras de Miranda adonde i quando menos se speraba, siempre cun aqueilha risa que parece scapar-se pa ls uolhos, cerrando-se cumo a pedir çculpa. Hoije yá todos l conhécen i agárran cumo un de ls sous. Corriu cada lhugarico i sentou-se puls puiales a falar culas pessonas. Fui lendo l que habie para ler an mirandés i subre l mirandés, andubo an cursos de mirandés i, cul tiempo, daprendiu a falar la nuossa lhéngua. Hoije ye un ambeixador de la nuossa lhéngua i de la nuossa cultura ne l Japan, adonde la apersenta cumo modelo para abibar las lhénguas minoritairas que alhá hai.
Al mirar pa l bilhenguismo mirandés-pertués, pa la cumbibéncia antre l’eidentidade mirandesa i la pertuesa, sin guerras i sin separatismos políticos, achou que esse era un eisemplo a seguir por outras lhénguas minoritairas, yá que ls gobernos siempre ténen miedo de l separatismo políticos que quaije siempre ben agarrado a ua lhéngua çfrente de la lhéngua nacional. Chamou-le la alternatiba mirandesa i apersentou-la cumo eisemplo a seguir ne l Japan para ajudar a ir palantre las lhénguas minoritairas que alhá hai, a ampeçar por aqueilha que ye la sue lhéngua mai, l Bashu, un dialeto de la lhéngua Kansai. Apunta l multilhenguismo cumo l camino a seguir para dar mais riqueza a un mundo cada beç mais monótono i armano, mas tamien para dar mais ouportunidades a las pessonas. Nun ye un porblema de romantismo, mas l realismo de traier mais balor pa las pessonas que fálan lhénguas minoritairas i ténen la sue eidentidade an peligro.
Eiqui queda la anterbista, por el mesmo dada an mirandés, cula fuorça de las sues cumbicçones, cula claridade de las sues eideias, lhigando l mirandés a la outra punta de l mundo adonde dízen que nace l sol que mos alhumbra.

JN – Cunta-mos cumo naciu l’eideia de fazeres ua tese subre l mirandés na Ounibersidade de Kobe, ne l Japan?
ST - Yá zde l Natal de 1994 que you andaba pula Tierra de Miranda porque gustaba muito de la lhéngua de la peisige i de cultura. To la giente era mui simpática i çponible cumigo i preguntaba-me:
- Anton chinés (you sou japonés, mas eilhes dezien assi) que andais a fazer?
- Ando a coincer.
- Mas nun podeis solo andar a coincer, que isso queda mal. Teneis que screbir algua cousa subre isto.
Tamien l Padre Belarmino Afonso, que era director de la Rebista Brigantia, me dezie: andas por ende a saber de cousas, mas apuis tenes de screbir algua cousa senó bou-te a renher.
I fui assi que you resolbi screbir la tese. Nun ye cousa purfeita, pus tengo lhemites de coincimientos. Por isso gustarie de abançar pa la tese de doutoramiento, tamien subre la tierra de Miranda.
JN - Que tema trateste?
ST - Ls japoneses nun sáben nada de l mirandés. Hai alhá alguas refréncias, mas las pessonas que screbírun essas poucas de páiginas nun cunseguírun passar bien l’eideia de la lhéngua i de cultura mirandesas. Ye todo mui resumido, i nun dá la berdadeira rialidade.
Al mirar pa la cultura mirandesa, siempre tengo tendéncia a acumparar cul Japan, que you sou japonés. Assi, resolbi screbir algua cousa subre la cumparaçon de las dues culturas, tenendo an cuonta spetos sociológicos, psicossociales, políticos, etc. Tube siempre delantre de ls uolhos l modo cumo Miranda i l mirandés fúrun eibeluindo bastante apuis de l ampeço del ansino de la lhéngua i de l recoincimiento oufecial pula Assemblé de la República.
An purmeiro dou ua eideia general de la lhéngua i la cultura mirandesas. Apuis falo un cachico de la stória de la lhéngua, de cumo eiboluiu zde l lhatin. Tamien falo de cumo José Leite de Vasconcelos la çcubriu. Fui mui bonito l ancuontro de José Leite de Vasconcelos cul Sr. Manuel Branco de Castro de Dues Eigreijas, que staba a studar na Academia Politécnica de l Porto i le fui apersentado por dous amigos an 1882. Antre eilhes lhougo naciu ua grande amisade, chamando-le José de Vasconcelos «o meu Espírito Santo mirandês». Preguntou-le se podie falar un cachico an mirandés, mas tenie bergonha, pus dezie que era ua lhéngua de pastores, ua lhéngua mal falada. Mas el ampeçou a falar i Leite de Vasconcelos oubiu. Todo se passou nua casa que era cumo ua Republica de Studantes que andában na scuola i ajuntaba-se giente de muito lhado. Al oubí-lo falar, José Leite de Vasconcelos deixa-se ancantar culs sonidos daqueilha nuoba lhéngua, acumparando l que se passaba a Orfeu que cula sue lhira arrassaba las peinhas, mas que eilhi se quedaba delantre de l ancanto de ls sonidos de la lhéngua mirandesa i até ls sous colegas, que stában a tocar biuola, se calhórun a oubir.
I you traduzi todo isso an japonés. Apuis cunto cumo fui de José Leite de Vasconcelos até agora: ne l tiempo de Salazar, la fuorça ancansable de l padre Mourinho i, zde 1986, l ampeço de la scuola, la Cumbençon Ourtográfica i la lei que recoinciu l mirandés cumo lhéngua i ajudou l pobo a tener, al fin, proua na sue lhéngua.
JN - Cumo reajírun ls porsores al tema de la tese, que nun debe de ser mui quemun?
ST - Buono, dórun-me buonas classeficaçones. Na Ounibersidade de Kyoto i an qualquiera outra, ls porsores ourientadores léien purmeiro la tese, i apuis de la abaluáren déixan fazer l doutoramiento. Fazer l doutoramiento, ne l Japan, lhieba trés anhos ou solo dous se las cousas corríren bien. Ne l miu caso la Ounibersidade de Kyoto achou que un anho podie chegar se l nible a que chegar fur buono. Por isso, stou mui cuntento cula abaluaçon de ls porsores.
JN - Porque pensas que la lhéngua mirandesa ten amportança pa l Japan?
ST - Ende pula fin de l seclo XIX l goberno japonés, cum assento na fala de Tóquio, ambentou ua lhéngua armana para todo l pobo japonés, oubrigando todo mundo a screbir nessa lhéngua i solo eilha se podie falar na scuola. An ciertos sítios adonde se falaba ua lhéngua defrente, oubrigában las pessonas a traer al cachaço ua placa a dezir, «you hoije falei un dialeto atrasado». Assi, essas lhénguas fúrun zaparecendo. Hai dous seclos habie muita lhéngua ne l Japan, mas apuis deste totalitarismo acabou por quaijeque solo quedar ua lhéngua. Isso ye triste, mui triste.
Apuis de falar de la lhéngua mirandesa, tengo sprança de que essas lhénguas, pisadas pul goberno i pula mala cunciéncia de l pobo, séian rebitalizadas. Tamien hai ne l Japan algua giente cumo l padre Mourinho, mas pouca. Hai abós que inda fálan algo dessas lhénguas antre eilhes, mas culs nietos fálan la lhéngua de Tóquio. Cuido que agora ye l redadeiro tiempo para mantener algo dessa lhéngua, l mesmo que se passaba cula lhéngua mirandesa.
Esta tendéncia de la lhéngua mirandesa ye mui antressante, por eisemplo, quanto a l’Ouropa i you siempre stou a falar disso. Na Península Eibérica tenemos bárias lhénguas. Na Spanha, quando pénsan an normalizaçon lhenguística pénsan an normalizaçon social, política, burocrática i todo. Nun cunsíguen fazer las cousas an paç, sin lhuita, para rebitalizar la lhéngua, subretodo an Barcelona. Porquei rebitalizar l catalan, que ye oubrigatório an todo l lhado? Franco fazie la mesma cousa cula lhéngua spanhola. Al alrobés, l mirandés ten ua fuorte eidentidade pertuesa, yá que siempre defendiu a Pertual, siempre amostrou la sue fuorte eidentidade pertuesa. Mas, mesmo sendo pertués, ten ua fuorte eidentidade de l sou mirandés i nun hai cuntradiçon antre ua cousa i outra. Eidentidade única, monótona, nun bonda, pus tenemos que ser abiertos cumo an Miranda. La giente de Scócia ye quemodista porque, por eisemplo, quando l’Anglaterra le ampon oubrigaçones eilhes que nó, que nun son angleses, mas quando l’Anglaterra faç algo de benefício eilhes yá dízen que son eiguales als outros. Ye ua eidentidade mole, que ls sociólogos i diplomatas japoneses cratícan muito. Ne l mirandés ye al alrobés: defénden a Pertual an qualqueira causo i até sufrindo al punto de se deixar sacraficar para çfender la frunteira eilhi tan acerca, etc. Nun son quemodistas, cúmpren cun todas las oubrigaçones, i isso ye cousa de muito aprécio i ye eisemplar. You gusto de chamar a esta forma de eidentidade cumo «alternatiba mirandesa» ou «oupçon mirandesa» i cuido que esse ye un de ls melhores modelos pa l mundo na question de la atual crise de eidentidade, quedando eidentidades plurales, cuncretas, sin anterferéncias (neste causo antre mirandés i pertués) i, por isso, saludables.
JN – I cumo ye que se pássan las cousas ne l Japan?
ST - L regime ounitario de l Japan ten miedo de tener eidentidades locales i regionales, i até de falar nisso, porque ténen miedo que isso debida l Japan, yá que hai muita defrença lhenguística antre l stremo Norte i l Sul de l Japan. I las pessonas ban atrás, senó puoden perder l sou amprego. La teorie oufecial ye que todas las lhénguas bénen dua mesma lhéngua japonesa de hai muitos seclos, de que nin hai decumientos, i assi todos stan de acuordo que todo ye la mesma lhéngua, armana a la fala de Tóquio.
La giente de Okinawa ten proua de ser japonesa, cumo ls mirandesaes ténen de ser pertueses, i eilhes poderien aprender bastante cul mirandés. Podemos falar no eisemplo mirandés cumo amportante pa l mundo, cumo algo que puode ser çcutido i aplicado an outros lhados sien miedo. Tenemos que daprender muito cun isso i la mesma spriéncia puode ser aplicada adonde hai lhénguas regionales bastante amanaçadas. L’eideia central puode resumir-se assi: tener eidentidade lhocal nun ye ser contra l paíç, mas eilha sirbe para anriquecer l paíç, nó para quedar mais fraco i si mais fuorte. Se nun hai bariadade las cousas son mui monótonas: hoije ls moços japoneses nun quieren studar nien trabalhar, mas quedar fechados an casa culs pais a bater a la puorta de l quarto, solo a pensar an compras, an carros, etc. Quando nun hai dibersidade ye todo armano, monótono, triste. La alternatiba mirandesa ye un eisemplo. Pertual yá fui monótono: todos de fuora de Pertual i até andrento pensában assi i hoije todos balorízan la defrença. Tamien l Japan puode daprender cula alternatiba mirandesa, yá que hai muita riqueza ne l paíç para coincer, muita dibersidade. Se ye todo armano, anton naide percisa salir de casa, biajar, ir a ber outros sítios. Seguindo l’alternatiba mirandesa poderie mudar essa tendéncia mala, que diç que isso nun antressa, que ye andifrente.
JN – Sei que tamien tu falas ua lhéngua minoritaira. Qual ye la sue situaçon?
ST – Tamien you falo ua lhéngua minoritaira que ye cunsidrada cumo un dialecto, mas que ye la lhéngua mais çcreminada de l Japan. Dízen que tenemos ls dous dialetos más «puorcos» de l Japan: la lhéngua de Kawachi i la lhéngua de Bashu, que ye la mie lhéngua mai. Nesta mie lhéngua de Bashu tenemos un sufixo cumo l mirandés -ico (-ke), que ye mui guapo, mas eilhes dízen que ye mui feio i you nunca antendi porquei. Na mie aldé to la giente fala assi, mas todos ténen bastante bergonha de falar cun esse sufixo, solo lo úsan quando yá stan borrachos. Ye ua lhéngua scundida, menos antre amigos, mas oufecialmente. Mesmo ne l trabalho nun se puode falar, i sacar decumientos oufeciales nessa lhéngua nin pensar. Hai algua giente a fazer ua campanha a fabor, mas l mais de las pessona ténen bastante bergonha i al goberno nun le antressa. Hai muitos scritos nesta lhéngua i pesquisa filológica i social, poemas, lhiteratura de prosa, etc. Ye falada mais ou menos por un milhon de pessonas, quando stan borrachos l que ye defícele (risada). Esta mie lhéngua Bashu ye assi a modo l sendinés, yá que pertence a outra lhéngua que se chama Kansai, que tenerá por ende uns doze milhones de falantes i ende quédan las cidades de Kobe i Kyoto. Nessa lhéngua, tal i qual cumo ne l mirandés, tamien hai defrenças. Cuido que l Kansai puode mantener-se ne l Japan porque ten ua fuorte tradiçon de quemédias i ende naide ten bergonha, sendo algo mais respeitada do que outras. Mas l Bashu ye çcreminado cumo la lhéngua mais feia de l Japan, algo aparecido al que se passa cul sendinés, que muitos falán mal deilha i até hai quien la querga apartar, mas isso nun faç sentido. Assi, cuido que l caso mirandés puode ser bastante antressante pa la mie lhéngua.
JN – Anton, oubindo dezir que ye tan feia, cumo bés la tue lhéngua mai?
ST - Até agora siempre se pensou nas lhénguas cumo ne ls animales: lhéngua, dialeto, subdialeto cumo ls animales ténen família, género, classe, etc. Mas ua lhéngua mai ye siempre lhéngua, nun puode ser marginalizada, nun puode ser malquerida ou malbista, yá que eilha ye l centro de l mundo de cada pessona que la fala. La lhéngua dua aldé puode ser eiquibalente, pus faç parte dua lhéngua mais quemun. Cada lhéngua nun puode der marginalizada, ye ua lhéngua mai. Mas nun ten de haber ua lhéngua mai única. Hoije hai quien tenga dues ou trés lhénguas mai, cumo ls filhos de mirandeses an Paris que ténen trés lhénguas ou inda más, yá que ende se puoden casar cun strangeiros, por eisemplo. Mas estas lhénguas, séian quales fúren, son l centro de l mundo para quien naciu nessa quemunidade.
JN – Bás agora a ampeçar la tese de doutoramiento. Que assuntos bás a studar?
ST - Na Ouropa hai eideias aparecidas a las mies, hai pluralismo. An purmeiro ampeçou-se cul pluralismo eiquenómico i político. Tal i qual cumo ne ls Stados Ounidos, an que cada lhéngua ye tratada para star lhigada a ua quemunidade, cun nome de «multilhenguismo». Isso yá ye buono, mas cada lhéngua solo ye falada antre ls sous falantes i, por isso, ampide la ouportunidade de daprender outras lhénguas faladas ne l mesmo paíç. Assi, perde-se la possiblidade de partecipar an muita cousa, cumo amprego, ansino, partidos políticos, l que lhieba a la debison. Na Oustrália i ne l Canadá ye l mesmo. La Almanha stá a antentar ir por un plurilhenguismo, neste caso ponendo la amportança de studar la lhéngua de nible nacional i tamien l anglés cumo lhéngua anternacional, mas, al mesmo tiempo, deixando claro que l amportante ye mantener la eidentidade oureginal an todos ls spetos.
Mas essas cousas na Ouropa nun se antréssan cula cultura regional i acho que se debie abançar por ende. Cumo isso ye mui amportante para mi ye por ende que bou a abançar. Antréssan-se an antregar ls eimigrantes, l que ye amportante, mas tamien hai que socializar, para tener armonie culas lhénguas regionales, dando-le ua ouportunidade eiquenómica i jurídica. Tenemos de aplicar la receita de l plurilinguismo, que dá mais ouportunidades. Se nun hai un sistema plural, cumo tal, de ansino, se nun hai ouportunidades, la giente de l anterior stá mui marginalizada an ampregos que, tirando la funçon pública, nun hai mais nada i las pessonas ban-se ambora. Ne l Japan ye l mesmo, que alhá tamien nun hai giente ne l anterior, solo nas capitales i cidades grandes. L anterior ye rural, campo sin giente, i, sin pluralismo, la salida para fuora de l campo nunca para, que las pessonas ténen de ir a saber de la bida. Mas nas regiones rurales hai muita dibersidade i isso ye ua riqueza.
Na mie tese de doutoramiento you querie pensar nessas cousas todas, tenendo tamien l mirandés cumo eisemplo i cumo fuonte de pensamiento para mi.
Nas aldés de l campo dá-se ua diáspora al alrobés. Bibir a cada dia cumo pastor i aguantar a trabalhar assi ye diáspora, porque ye mui duro. Nun ye cumo bibir an Lisboua ou noutra cidade, nin que seia cumo eimigrante, pus ten xarme, ten adbertimientos, etc. Ls antropólogos dízen que la diáspora ye sufrimiento, etc. Mas bibir an Cabo Berde ou an Miranda ye mais duro, yá que l goberno nun ajuda, las pessonas sálen para fuora, la seca i outros males cuntínan. Bibir adonde se naciu, se fur l mundo rural, isso ye ua diáspora al alrobés. Ls sociólogos ténen que respeitar quien quier bibir adonde naciu, que ye mais duro que la diáspora. L mesmo se passa ne l anterior de l Japan. Achei muitos pastores moços an Miranda, i la giente de la cidade fala mal deilhes, que nun capazes de salir, de fazer la scuola, etc. i isso ye ua mala forma de ber las cousas.
JN - Tamien sei que bás a fazer alguas cunfréncias ne l Japan subre l mirandés.
ST - Ua bai a ser yá l die 5 de Abril, ne l Kobe Institut, que ye la delgaçon de la Ounibersidade de Oxford ne l Japan. Bai a haber ua ruodra de palhestras (al redror de 15) i you fui candidatei-me i fui scolhido para fazer ua deilhas, cul títalo The establishment of the Mirandese language in Portugal. Outra bai a ser na fin de Maio na Ounibersidade de Kobe que será l’apersentaçon pública de la mie tese de mestrado i de l porgrama de doutoramiento.
JN – Quieres dezir-mos algo subre l tou porgrama de rádio?
ST – Ye un porgrama que fago dues bezes sumana: ua hora ye an pertués i outra hora ye an spanhol. Alhá ne l Japan hai alredror de quatrocientos miles de falantes de pertués. Esse porgrama de rádio ye por anternete i por isso puode ser oubido ne l mundo anteiro. Quien quejir puode oubi-lo a meidie (hora de berano).
JN - Que mensaige deixas a ls falantes de mirandés?
ST - Ye cumplicado rejistir, que las deficuldades son muitas. Mas tenemos que pensar l que ye esta eidentidade mirandesa, qual ye la riqueza de tener esta eidentidade que outra pessona nunca poderie agarrar facelmente. Isso ye ua joia que dura la bida anteira, que nunca se perde. Até tengo ambeija de haber esta eidentidade mirandesa tan speciosa para mi. I nun antendo las pessonas que se stan a fastar deilha i a cumbaté-la. Nun se puode perder i isso nun ampide que se fálen outras lhénguas i que se manténgan traços de outras eidentidades.
Anterbista dada an mirandés, feita por Amadeu Ferreira an 23/03/2006